Mariëlla Berlijn en geschiedenis, deze twee gaan bijzonder goed samen. Maar ook de stad van talloze museums en moderne kunst. Maar ook, bier en curryworst en nachten doorhalen in clubs. Berlijn heeft het allemaal. Goed bereikbaar vanaf Nederland en genoeg bezienswaardigheden om jezelf dagen te vermaken. In November 2021 reisde ik naar Berlijn en dompelde ik mezelf onder in de Tweede Wereldoorlog en Koude Oorlog. Ook ging ik hardlopen op een landingsbaan en heb ik heerlijk gegeten en pintjes gedronken. Zelfs na 7 dagen had ik nog niet genoeg van de stad. Over de bezienswaardigheden van Berlijn kan ik pagina’s volschrijven. Voor dit blog beperk ik me tot de plekken die ik die moeite waard vind om te bezoeken in de winterperiode. Want ja, Berlijn is ook een prima bestemming om te bezoeken in een druilerige wintermaand.
Hoe kom je er?
Voordat ik ga vertellen over de bezienswaardigheden, eerst antwoord op de vraag ‘Hoe kom je er?’. Net zoals er meerdere wegen naar Rome zijn, zijn er ook meerdere wegen naar Berlijn. Het vliegtuig, de auto en trein zijn allen goede opties. Wij kozen voor de laatste. Ik zou iedereen aanraden om de trein te pakken. Het is een snelle en comfortabele manier van reizen én vanuit Nederland is het mogelijk om een rechtstreekse trein te kiezen. Tickets boek je vooraf via NS International en zijn, afhankelijk van wanneer je boekt, goed te betalen. Met een beetje geluk ben je voor 100€ heen èn weer naar Berlijn.
Een duik in de geschiedenis
Nu dan verder met de bezienswaardigheden en/of activiteiten die wij tijdens onze week in Berlijn hebben gedaan. Vooraf is het misschien goed om eerst nog wat geschiedenis feitjes te benoemen. Berlijn is een stad die zowel tijdens de Tweede- als Koude oorlog veel heeft geleden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ( 1939-1945) is de stad verdeeld geweest en zwaar gebombardeerd. Naast de bombardementen, heeft de bevolking veel geleden. We kennen allemaal de verhalen van de vervolgingen in de concentratiekampen en de omstandigheden van Joden en andere bevolkingsgroepen tijdens deze periode. Herinneringen waar we niet graag aan terug denken, maar waarvan het wel belangrijk is dat de verhalen verteld worden. Zo voorkomen we dat dergelijke praktijken zich in de geschiedenis herhalen. In Berlijn zijn meerdere monumenten, tentoonstellingen en bezienswaardigheden die teruggaan naar deze periode.
Ook gedurende de Koude Oorlog (1961-1989) was Berlijn het middelpunt van de gebeurtenissen. Tijdens deze oorlog was Duitsland door middel van een IJzeren gordijn in twee delen verdeeld. De hoofdstad, Berlijn, liggende in Oost-Duitsland, werd tevens verdeeld. In de praktijk betekende dit dat er een muur, de Berlijnse muur, werd gebouwd om het westen van de stad heen (West-Berlijn). Vanaf dat moment was het niet meer mogelijk om van West- naar Oost-Berlijn te reizen en andersom. Naast de soms erbarmelijke omstandigheden die een oorlog met zich mee brengt, bracht de verdeling van Berlijn ook veel praktische nadelen met zich mee. Denk bijvoorbeeld aan plekken waar de muur recht door wijken en langs huizen loopt.
Dit blog is verdeeld in drie verschillende onderdelen. In het eerste gedeelte vind je de bezienswaardigheden die te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog. Het tweede gedeelte heeft de focus op de Koude Oorlog en dan is er een categorie Anders, daar vallen alle andere tips onder.
Tweede Wereldoorlog bezienswaardigheden
1. Topografie des Terrors
Eigenlijk kun je je Berlijn trip het beste hiér starten. Vooral als je van plan bent om meer belangrijke historische plekken in de stad te bezoeken. Topografie des Terrors is een tentoonstelling die je in het Duits en Engels meeneemt in de gruweldaden tijdens de Tweede Wereldoorlog. De verhalen van de SS en Gestapo worden verteld vanaf het ontstaan van deze organisaties tot de uitbloei in de latere jaren van de 19e eeuw. Zelf vond ik het erg indrukwekkend om te lezen hoe deze organisaties zijn ontstaan, grond onder te voeten hebben kunnen krijgen en uiteindelijk uit zijn gegroeid tot hoe ze nu in de geschiedenis boeken staan.
Het terrein waar Topografie des Terrors gelegen is was vroeger een gebouw van de Gestapo (deze organisatie zorgde voor het opsporen en vervolgen van staatsvijanden). In het gebied lagen verder kantoren van de SS en de SD. Niet een erg gezellige plek dus. De overblijfselen van het oude gebouw van de Gestapo zie je terug op het terrein.
De tentoonstelling is gratis toegankelijk en bestaat uit een binnen- en buitengedeelte. Ik vond het erg informatief en met dank aan de grote zwart-wit foto’s bij de tentoonstelling, komen de verhalen goed bij je binnen. Topografie des Terrors vindt je aan de Niederkirchnerstraße, vlak bij Checkpoint Charlie.
2. Holocaust Monument
Een van de meest indrukwekkende monumenten van de stad, het Holocaust Monument (Holocaust-Mahnmal) in Berlin-Mitte. Het monument is opgericht ter gedachtenis van de Joodse bevolking die de Tweede Wereldoorlog niet heeft overleefd. Veel mensen vragen zich af wat precies het idee achter het monument is, het zijn namelijk een groot aantal betonnen blokken netjes symmetrisch naast elkaar gezet. De blokken zijn van verschillende hoogten en als bezoeker is het de bedoeling dat je er tussendoor loopt. De paden zijn smal en de gangen eindeloos, je raakt je oriëntatie kwijt en voelt je geïsoleerd, het lijkt alsof er geen uitweg is. Het gevoel dat de Joodse bevolking ook moet hebben gehad in de concentratiekampen. Dat is précies wat de ontwerpers van het monument hiermee wilden bereiken.
3. Het Joodse Museum
Het museum dat je meeneemt in de Joodse geschiedenis, van zo’n 2.000 jaar geleden tot nu. Er is aandacht voor de Joodse cultuur, de bevolking, gewoonten en rituelen en uiteraard ook de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het museum bestaat uit een aantal lossen tentoonstellingen en één hoofdtentoonstelling die je op chronologische volgorde meeneemt in de Joodse geschiedenis vanaf de Middeleeuwen.
Naast dat het museum erg interactief en gedetailleerd de verhalen verteld, is het pand ook qua architectuur heel interessant. Er zijn verschillende ingebouwde monumenten, vaak in wat gekke hoeken met puntige architectuur. Neem vooral even de tijd om deze in je op te nemen.
4. Bezoek WOII bunkers
Gelegen in het noordelijke gedeelte van de stad, in metrostation Gesundbrunnen, ligt een labyrint aan gangen en bunkers die tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt werd als schuilkelder. Veel mensen weten dit niet, en nemen nietsvermoedend de metro vanaf dit station. Zo gek is dit natuurlijk niet, want dit labyrint ligt goed verborgen achter gesloten deuren. Toch is het mogelijk om deze te bezoeken, en wel met de Dark Worlds tour van Berliner Unterwelten. Deze organisatie biedt verschillende tours aan waarin je ze meenemen naar bunkers, schuilkelders, en andere – normaal afgesloten – gebouwen die een belangrijke functie hadden tijdens de Tweede Wereldoorlog of Koude Oorlog.
Tijdens de Dark Worlds tour, wordt het op sommige momenten letterlijk helemaal donker. Je gaat namelijk meemaken hoe het voor mensen was om dagen, of zelfs wekenlang opgesloten te zitten in deze bunkers. Vaak was het hier letterlijk een ‘Dark World’ – elektriciteit was er namelijk niet. De gids vertelt je over hoe het was om tijdens deze tijd te leven, en regelmatig gebruik te maken van dit soort schuilkelders. En ook hoe deze ruimten niet voor iedereen beschikbaar waren. Wij vonden de tour super interessant, check deze dus zeker even!
“Naast metrostation Gesundbrunnen ligt park Humboldthain. In dit park is ook een oude bunker te vinden, deze kun je beklimmen en heb je een gaaf uitzicht over het noordelijke deel van de stad. Ook een mooie plek om de zonsondergang te kijken!”
Koude Oorlog bezienswaardigheden
1. East Side Gallery
Dit is één van de bekendste en misschien wel meest gefotografeerde gedeelten van de stad. Op verschillende plekken in Berlijn zijn nog overblijfselen van de Berlijnse muur te vinden, waaronder de zogenaamde East Side Gallery. Op het moment dat je naast de overgebleven stukken muur besef je je pas hoe het geweest kan zijn om in tijden van de Koude Oorlog in Berlijn te leven.
Wat de East Side Gallery zo bijzonder maakt zijn de muurschilderingen. Over een lengte 1316 meter zijn verschillende, heel kleurrijke muurschilderingen gemaakt. Veelal met een politieke boodschap. De bekendste, en meest gefotografeerde daarvan is de Bruderkuss. Officieel heet deze schildering “Mein Gott, hilf mir, diese tödliche Liebe zu überleben” en is een reproductie van de socialistische broederkus van Erich Honecker en Leonid Brezhnev, ter viering van 30 jaar DDR op 7 oktober 1979.
Goed om te weten is dat dit stuk muur openlijk toegankelijk is en gelegen is aan de Mühlenstrasse. Wat verder opvallend is, is dat dit muur vlak naast de Spree ligt, de rivier die door Berlijn loopt. Praktisch gezien betekende dit tijdens de oorlog dat het stuk tussen de muur en de Spree een stuk niemandsland was, ook al was het technisch gezien West-Berlijn.
2. Bernauer Straße
Zoals gezegd kun je op meerdere plekken in de stad nog oude stukken van de Berlijnse muur terugvinden. Zo ook op de Bernauer Straße. Het stuk muur dat hier staat is in originele staat, het verschil met de overige stukken muur is dan ook goed te zien. Ook een van de bijbehorende wachttorens staat er nog. Vanaf een uitzichtpunt (gratis toegankelijk) heb je goed zicht op dit stuk overgebleven muur. Het uitzichtpunt is aan de overkant van de straat.
Niet alleen het stuk originele muur is bijzonder, ook de locatie waar deze staat is historisch gezien bijzonder. De muur aan de Bernauer Straße werd namelijk vlak langs de huizen gebouwd, waardoor je vanuit de huizen in Oost-Berlijn zicht had het Westen. Men had dit al snel door waardoor dit ook een populaire plek was om te ontsnappen naar het Westen, bijvoorbeeld door uit het raam te springen. Foto’s van deze ontsnappingen zijn wereldwijd heel bekend. Uiteindelijk zijn de ramen gebarricadeerd en werden de huizenblokken geruimd waardoor deze ontsnappingsmogelijkheid onmogelijk werd.
3. Stasi Museum
Het ligt misschien wat weggestopt in één van de buitenwijken van de stad, maar dat het maakt het een bezoekje niet minder waard. Ik heb het over het Stasi museum. Dit was de Duitse geheime dienst in tijden dat de Koude Oorlog op zijn hoogtepunt was, toen bekend als het Oost-Duitse ministerie voor Staatsveiligheid. Wanneer je aankomt op op de Normannenstrasse (Lichtenberg), waar het museum gevestigd is, merk je direct dat je 40 jaar terug in de tijd gaat. De grote, hoge betonnen gebouwen, die vooral nogal ongezellig ogen, geven je de echte Oost-Duitsland sfeer. Het Stasi museum is gevestigd in Haus 1, in één van de gigantische gebouwen van het complex dat de Stasi destijds bezat.
Ook in het museum zelf zijn sommige delen nog in originele staat, zoals de oude werkkamer van Stasibaas Erich Mielke. Ook andere vertrekken en vergaderzalen zijn precies zoals ze in de jaren 80 zijn achtergelaten. Dit zorgt ervoor dat je jezelf goed kan inbeelden hoe het er in die tijd aan toe ging. Maar waar je als bezoeker natuurlijk voor komt, zijn de verhalen over de werkwijze van de geheime dienst. Denk aan afluisterapparatuur, verstopte camera’s in kamers of stropdassen en bakken vol informatie van de Oost-Duitse burgers. Het is bizar om je in te denken hoe ver deze, nota bene overheids-, organisatie ging om burgers te controleren.
4. Vliegveld Tempelhof
Wat mij betreft een echte must om te bezoeken én een van de redenen waarom ik graag naar Berlijn wilde, vliegveld Tempelhof. Kun je je voorstellen dat de ooit grootste luchthaven ter wereld, nu gelegen is midden in de wijk Neukölln? Tegenwoordig zijn de landingsbanen vrij toegankelijk en worden ze door de lokale bevolking vooral gebruikt ter recreatie. Denk aan wandelen, barbecueën, skeeleren en hardlopen. En dat laatste is precies wat wij gedaan hebben. De hardloopschoenen waren ingepakt en na een heerlijk rondje van 8 kilometer vanaf de Hermannplatz, was mijn enige conclusie: dit was super vet! Ik denk niet dat er een ander plek ter wereld is waar je kunt hardlopen op een landingsbaan. Zeker een aanrader.
Maar dat is niet de enige reden dat Tempelhof op jouw must-visit lijst thuishoort, het vliegveld heeft namelijk een flinke geschiedenis. Al in 1922 werd het grasveld klaargemaakt als landingsbaan, en de bouw van de terminal zoals deze er nu staat werd in 1936 voltooid. Tempelhof was toen met zo’n 10 vluchten per dag, één van de grootste luchthavens ter wereld. Gek om je dat nu voor te stellen.
Wat Tempelhof nog eens extra bijzonder maakt, is de grootte van de terminal. Die is namelijk gigantisch. Zo’n 1,2 kilometer in lengte en een vloeroppervlakte van 290.000 vierkante meter om precies te zijn. Ter vergelijking, anno nu wordt de grootte van het vloeroppervlak binnen één constructie enkel overtroffen door twee gebouwen ter wereld, waaronder het Pentagon in Washington.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog diende Tempelhof als locatie voor productie van duikbommenwerpers. Aan het begin van de oorlog werden hiervoor buitenlandse werknemers op vrijwillige basis ingezet, maar later was er sprake van dwangarbeid. Tegen het einde van de oorlog in 1944 werden deze activiteiten op Tempelhof neergelegd en kwam het vliegveld in handen van de Amerikanen. Deze bezetting duurde voort gedurende de gehele Koude Oorlog. In het gebouw zijn daar nog veel restanten van te vinden. De Amerikanen bouwden namelijk een basketbal zaal, een bowlingbaan en een dansvloer in het vliegveld, om zichzelf te kunnen vermaken tijdens rustigere momenten.
Het is mogelijk om de terminal van binnen te bezoeken door middel van een begeleide tour. Het is niet mogelijk om het gebouw op eigen initiatief te bezoeken. Wij vonden de tour enorm te moeite waard. Naast de geschiedenis van- en verhalen over de luchthaven, krijg je een rondleiding door de oude terminal, de basketbalzaal en bowlingbaan zoals gebouwd door de Amerikanen en door andere delen van het gebouw. Alles in originele staat, zoals in 1993 achtergelaten door de Amerikanen. Tours zijn beschikbaar in het Engels, zijn €16,50 per persoon en boek je hier.
“Tempelhof wordt tegenwoordig regelmatig gebruikt als decor voor filmsets, zo zijn delen van The Hunger Games en The Bourne Sepremacy gefilmd op de luchthaven.”
Andere bezienswaardigheden
1. Reichstag
De Reichstag (Rijkstag in het Nederlands) is het gebouw waar het Duitse parlement is gehuisvest. Naast dat het een belangrijk historische verleden heeft, is ook de architectuur van het gebouw indrukwekkend. Nadat Duitsland in 1990 weer één land werd, is ook de Reichstag gerestaureerd. Het meest opvallende detail is de grote glazen koepel op de dak van het gebouw. Het glas van de koepel staat voor transparantie van het Duitse parlement, een mooi detail vind ik persoonlijk. Vanaf de koepel kun je de architectuur van dichtbij bewonderen, heb je een mooi uitzicht over de stad én heb je een doorkijkje naar de plenaire zaal van het Duitse parlement.
Het leuke is, dat het mogelijk is om het gebouw – en de koepel – gratis te bezoeken. Het enige wat je daarvoor hoeft te doen is je vooraf aanmelden, je legitimatiebewijs meenemen en op tijd op de afgesproken tijd- en plaats zijn. Moet lukken toch? Aanmelden kan op 2 manieren: vooraf via de officiële website, of door jezelf ter plaatse aan te melden op het loket van de Reichstag op de Scheidemannstraße (openingstijden: 8:00 – 20:00). Zodra je aan komt lopen bij het loket, zie je vaak ook direct een lange rij met mensen die een ticket willen bemachtigen. Ik raad je daarom aan om de tickets vooraf te reserveren. Let op, doe dit wel op tijd! Wij hadden hier zelf helaas geen rekening mee gehouden en hebben de Reichstag niet kunnen bezoeken.
2. Brandenburger Tor
Misschien wel hét icoon van Berlijn, de Brandenburger Tor. De bouw van de poort was gereed in 1791 en diende als toegangspoort voor de stad. Ook tijdens de Koude Oorlog speelde de Brandenburger Tor een belangrijke rol. Dit was namelijk dé plek waarvandaan werd gestart met de bouw van de Berlijnse muur. Vanzelfsprekend, was het tijdens deze periode niet mogelijk om via de poort naar andere delen van de stad te reizen. Anno nu is de poort weer toegankelijk en staat deze voor de eenwording van het land en de stad. Breng dus zeker even een bezoekje aan deze bezienswaardigheid!
“Het centrum van Berlijn is groot een ondanks dat sommige bezienswaardigheden vlak bij elkaar lijken te liggen, is het vaak toch verder lopen dan je denkt. Pak één van de vele deel-steps (hiervoor moet je de app van de betreffende step downloaden) die her- en der in de stad staan, en de afstanden vallen direct een stuk meer mee. Parkeer je ze wel netjes terug wanneer je klaar bent met je ritje?”
3. Alexanderplatz en Fernsehturm
Nu vind ik de Alexanderplatz persoonlijk niet zo’n hele interessante plek, toch staat hij in dit lijstje. De Fernsehturm is namelijk gelegen vlak naast de Alexanderplatz. Dit is een radio- en televisietoren van zo’n 368 meter hoog. De toren is, naast de Brandenburger Tor, één van de bekendere herkenningspunten van de stad. Het is mogelijk om de Fernsehturm te bezoeken, dit kan door vooraf– of ter plaatse tickets te boeken (vanaf €25,40).
Maar wat ook kan, is om juist van het zicht óp de Fernsehturm te genieten! Vlak naast de toren, aan de Alexanderplatz, ligt namelijk het Park Inn by Radisson Berlin Hotel. Zodra je voor het gebouw staat, zie je gelijk dat deze best hoog is. En het leuke is dat er op de 120ste verdieping een panorama terras is! Hier hoef je geen gast in het hotel voor te zijn, enkel een paar euro voor te betalen (€6). In de lobby van het hotel kun je de lift nemen naar de hoogste etage (dit staat aangegeven), de laatste paar verdiepingen loop je met de trap én daar is je uitzicht! Helaas waren wij er op een zwaar bewolkte dag, maar alsnog vond ik het uitzicht heel tof.
4. Museumsinsel
Één eiland, 5 musea en de Berliner Dom. Ik heb het over de Museumsinsel (letterlijk museum eiland), dé plek in Berlijn voor een middagje cultuursnuiven. Het eilandje in de Spree huisvest 5 van de meest toonaangevende musea van Duitsland, en dat op een paar vierkante kilometer. Op Museumsinsel vindt je het Altes Museum, de Alte nationalgalerie, het Neues Museum, het Pergamonmuseum en het Bode-museum. De meeste hiervan zijn gericht op oudheid, geschiedenis en schilderkunst. Maar ook als je niet zo’n museumfan bent, is het leuk om een rondje te lopen over Museumsinsel. De architectuur van de gebouwen is namelijk ook van buiten prachtig!
5. Prenzlauer Berg & Mauerpark
Anno nu is Prenzlauer Berg een van de hipste wijken van de stad. Denk aan leuke versierde straten, hippe koffietentjes waar je heerlijke taart kunt eten en kleinschalige winkels. Zeker leuk om een middagje (of ochtend) doorheen te struinen met als beloning een lekkere lunch. Ook het naastgelegen Mauerpark is leuk om even doorheen te lopen. Toen wij er waren was het weer iets minder maar ik kan me zomaar voorstellen dat het er in de zomer goed vertoeven is. Iedere zondagochtend is er in het Mauerpark een vlooienmarkt waar je kunt zoeken naar oude- en nieuwe hebbedingetjes. Ik vond de sfeer op de markt heel leuk!
“De lekkerste taart aten wij bij Café Anna Blume aan de Kollwitzstraße. De inrichting was gezellig en heel authentiek. Én je hebt een vitrine met keuze uit zo’n 10 heerlijk uitziende taarten!”
6. BIKINI Berlin
Je denkt misschien, wat is BIKINI Berlin? Dat snap ik, de naam zegt op zichzelf namelijk niet zo veel. BIKINI is een klein winkelcentrum met conceptstores, kleine boetiekjes en een rooftop waarvandaan je zo de Berlijnse dierentuin in kijkt! De winkels in het centrum zitten er vaak maar tijdelijk, omdat het conceptstores zijn testen ze vaak tijdelijk hun ‘concept’ uit in BIKINI. Ik vond de winkels heel uniek en heb zekere en aantal leuke dingetjes gespot. BIKINI ligt zowaar aan de Kurfürstendamm en neem dus zeker een kijkje wanneer je in de buurt bent!
7. Hackesche Höfe
Net zoals de wijk Prenzlauer Berg, is het gebied rondom de Hackesche Höfe erg gezellig en hangt er een leuke sfeer. Er zijn veel winkels en terrasjes. Maar vergeet ook zeker niet om een kijkje te nemen in de hofjes van de Hackesche Höfe zelf! In een huizenblok van een aantal huizen zijn zo’n 10 binnenplaatsen met elkaar verbonden via gangen en tunnels. De architectuur is fantastisch, met kleine Moorse tegeltjes en muurtekeningen, geeft het een bijzondere uitstraling. Daarnaast zijn er kleine winkels en is de Hackescher Höfe een plek voor culturele voorstellingen.
Andere Duitse steden bezoeken? Lees dan eens mijn tips met bezienswaardigheden in het Ruhrgebied voor een weekend oude industriegebieden een bijzondere architectuur!
